LEKCJA PROFESORA WASZKIEWICZA

O godzinie  ósmej, w dniu 3 maja 1823 roku w klasie 5-tej Gimnazjum w Wilnie, podlegającego Uniwersytetowi Wileńskiemu, lekcje historii starożytnej Rzymu prowadził Profesor Waszkiewicz.

Nim profesor Waszkiewicz wszedł do Sali, jeden z uczniów – 15 letni Michał Plater wszedł na środek Sali, wykorzystując zapewne rozgardiasz jaki zawsze pojawia się, gdy uczniowie w klasie już są, ale nie ma jeszcze nauczyciela. Michał Plater jednak nie mówił jakiś niepoważnych rzeczy ale zaczął mówić o Konstytucji 3 Maja, uchwalonej 32 lata wcześniej, jeszcze za Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Plater mówił, że dziś 3 maja, dziś dzień Konstytucji 3 Maja i dla wzmocnienia przekazu postanowił na szkolnej tablicy napisać: Vivat Konstytucya! Ach jak słodkie wspomnienie!

Do Platera dołączył kolejny uczeń klasy 5 tej. Dołączył dopisując „3 Maja” oraz „Dla nas Polaków”. W klasie musiała toczyć się ożywiona dyskusja o napisie, bo kolejny uczeń – Jan Kułakowski przemienił Vivat na drukowane VIVAT, a także „Ach” zmienił w „O”. Przede wszystkim zaś zmienił w napisie „Polaków” na „Rodaków”. Kułakowski widać, że pochodził z Wielkiego Księstwa i jednak widział różnicę między Litwą a Koroną.

Profesor Waszkiewicz musiał być tak zafrasowany zawiłościami historii Rzymu, że napisu nie zauważył, albo nie chciał zauważyć, albo zbagatelizował. Na tablicy zaś stało „VIVAT Konstytucya 3 Maja! O jak słodkie wspomnienie dla nas Rodaków!

Bezduszność profesora, który przedkładał konstytucje rzymskie nad ostatnią Konstytucją Rzeczypospolitej Obojga Narodów sprowokowała Kułakowskiego do tego, że małymi literami dopisał jeszcze po zakończeniu lekcji Waszkiewicza „lecz nie ma, ktoby się o nią dopomniał”

LEKCJA PROFESORA OSTROWSKIEGO

Pech uczniów klasy 5-tej polegał na tym, że kolejna lekcja była lekcją języka rosyjskiego. Z profesorem Ostrowskim. Może gdyby przerwa była dłuższa napis zostałby zmazany albo zamazany na jakieś inne informacje i tym samym Proces Filaretów zostałby wymazany z historii. Tak się jednak nie stało bo profesor Języka Rosyjskiego – Ostrowski napis zauważył. Nieubłagane koło historii ruszyło. Profesor Ostrowski kazał napis zetrzeć oraz postraszył uczniów że za takie napisy można zostać zesłanym na Syberię. Powiadomił Pomocnika Dyrektora Żylińskiego (Dyrektora Skoczkowskiego nie  było w szkole). Na tym myślano, że sprawa się zakończy.

OBOWIĄZKI REKTORA TWARDOWSKIEGO

Nad dyrektorem gimnazjum był jeszcze rektor – Jan Twardowski. Rektora o zdarzenie w gimnazjum wileńskim w dniu 3 maja zapytał gubernator wojenny wileński, weteran wojen napoleońskich Aleksander Rimskij-Korsakow. Nie wiadomo skąd i od kogo Rimskij-Korsakow dowiedział się o tym napisie na tablicy, ale to świadczy tylko o tym, że Rimskij Korsakow swój urząd pełnił tak jak pełnić powinien.

Zapytanie Gubernatora nie zostało zlekceważone przez Rektora Twardowskiego. Przystąpił do wypełniania swoich obowiązków związanych z dyscypliną wśród uczniów i studentów. Rektor rozpoczął przez Rząd Uniwersytecki (odpowiednik naszego dzisiejszego Senatu uniwersyteckiego) postępowanie dyscyplinarne, zakończone wydaniem w dniu 9 maja 1823 roku (wtedy jeszcze dla Rosjan zwykły dzień w roku) następującego orzeczenia dyscyplinarne:

- uczniów Platera i Czechowicza – areszt o chlebie i wodzie na 3 dni,

- ucznia Kułakowskiego – areszt o chlebie i wodzie w areszcie dni 5,

- ucznia Kościałkowskiego – taki sam areszt ale na jeden dzień.

Kara dodatkowa: uczniowie nie mogą być zaliczenie do odznaczających się w naukach, a w świadectwie sprawowanie zapisane jako „Wietrzne”

Dodatkowo karę dostał cenzor (odpowiednik przewodniczącego klasy)  Kajetan Maksiewicz - dożywotnie pozbawienie cenzorstwa.

Karę poniósł także personel gimnazjum: dyrektor gimnazjum Skoczkowski – za to, że nie doniósł wyższej władzy oraz nauczyciel Waszkiewiczz za brak uwagi na lekcji. Karami było upomnienie. Raport zawierający powyższe informacje został przekazany gubernatorowi w dniu 9 maja.

OBOWIĄZKI GUBERNATORA RIMSKIJ-KORSAKOWA

Gubernator do raportu Rektora odniósł się jeszcze tego samego dnia. Nie zbagatelizował sprawy i poprosił o przesłanie wszystkich dokumentów zebranych w toku postępowania rektorskiego.

Dokumenty zostały przekazane również tego samego dnia a było to:

1. zalecenie rektora o przeprowadzenia śledztwa,
2. protokół śledztwa,
3. raport o dokonanym śledztwie,
4. list p Platerowej do Rektora z notą na odwrocie i objaśnieniem
5. rezolucja rządu uniwersyteckiego

Dokumenty były w języku polskim i rektor oferował, że na żądanie gubernatora dokumenty zostaną przetłumaczone na język polski. Jeszcze 9 maja gubernator zażądał tłumaczenie. Tłumaczenie zostało przesłane w dniu 10 maja. Dodano jeszcze zeznania Żylińskiego, Waszkiewicza, Ostrowskiego, Grawerta – nauczyciela języka niemieckiego, który miał lekcję w 5 klasie po lekcji rosyjskiego.

Rektor rzecz próbował zbagatelizować „Wasza ekscelencja zechce zwrócić uwagę, że cała ta sprawa powstała z dziecięcej swawoli, popełniający nie wzięli wszystkich następstwa”. Że dopiero Ostrowski przestraszył ich jak wielki występek popełnili za który można być zesłanym na Syberię. Rektor jednak musiał wiedzieć, że sprawa będzie poważniejsza, bo próbował bronić Ostrowskiego, który miał przestraszyć uczniów, tym, że za ten napis można być zesłanym na Syberię i naiwnie myślał, że wystarczy postraszenie uczniów, bez zawiadamiania Rektora i wyższych władz.

Równocześnie poinformował Gubernatora, że Uniwersytet zauważył nowe fazy sprawy i postanowił zmienić swoje wnioski, upraszając o rezolucje gubernatora.

Kto pyta zaś, ten dostaje odpowiedź. 11 maja Gubernator wydał następujące polecenia Rektorowi:

- Maksiewicz – areszt,

- Waszkiewicz – zakaz prowadzenie zajęć,

- Skoczkowski i Żyliński odsunięcie od funkcji,

- Plater, Czechowicz, Kułakowski i Kościałkowski w areszcie do dyspozycji Gubernatora.

RACHELA PLATER BRONI SYNA

Mama Michała Platera - Rachela Platerowa nie mogła patrzeć na kłopoty swojego syna i zaczęła go bronić. Nie wiemy czy stała za tym ślepa matczyna miłość, czy też wiedza o tym jak niebezpiecznie jest zaczynać z władzą Carską.

Zakwestionowała ona przyznanie się syna do winy i obiecała przekonać Rząd Uniwersytecki o jego niewinności. To zostało wykorzystane wbrew jej intencjom bo dało argument Uniwersytetowi aby  uznał swoje śledztwo za niedostateczne i niedokończone. Zwłaszcza, że prowadzili je odsunięci od funkcji decyzją Rimskij-Korsakowa Dyrektorzy.

Nowym dyrektorem Gimnazjum został Krassowski, a do prowadzenia śledztwa oddelegowano profesorów Uniwersytetu: Pelikana, Łobojkę i Daniłowicza.

12 maja Rektor doniósł, że uczniowie są w areszcie i zrealizowano wszystkie zalecenia gubernatora. Problemem okazał się tylko czy areszt ma być o chlebie i wodzie, czy z pominięciem tej surowości. O wyjaśnienie tej okoliczności Rektor prosił o gubernatorską rezolucję

NAPISY POJAWIAJĄ SIĘ TAKŻE NA MIEŚCIE

Być może dałoby się zbagatelizować napisy na szkolnej tablicy, ale w dniu 10 maja 1823 roku Wileński Policmajster 10 maja podał Gubernatorowi Rimskij-Korsakowi raport, z którego wynikało, że oto na wejściu do kościoła XX dominikanów i innych miejscach na murach klasztornych znajdowały się następuje polskie napisy kredą: Niech żyje konstytucja 3 maja Śmierć despotom! Daj Boże gdyby się to sprawdziło. 10 maja Policja wileńska jeszcze nie wykryła sprawców tych podżegających napisów, ale Gubernator rzecz połączył z napisami w gimnazjum uniwersyteckim. Poprosił rektora o wyjaśnienie, czy nie ma może jakiejś łączności z tablicą piątej klasy oraz napisami na murach Dominikanów.

REKTOR PISZE DO PETERSBURGA

Rektor Twardowski musiał domyślać się, co zaczyna się święcić, pamiętając o tym, że jego podwładny – dyrektor Gimnazjum wyleciał za niepowiadomienie wyższej władzy o nieprzyzwoitości. Postanowił powiadomić swoje wyższe władze.

12 maja podyktowany został list rektora, którego adresatem był: Minister Spraw duchownych i oświecenia narodowego.

List zaczynał się od: „W gimnazjum wileńskim zaszedł następujący wypadek, który może wkrótce będzie podany do wiadomości Jego Cesarskiej Mości, dlatego uważam sobie za obowiązek donieść bezpośrednio Waszej Xiazecej Mości o całej sprawie i obecny raport, dla prędszego skutki wysłać sztafetą.”

Dopisano, że raport był także przesłany do wiadomości kuratorowi wydziału wileńskiego.

Raport z 12 maja jest bardziej rozbudowany bo z niego dowiadujemy się, że uczniowie przestraszyli się Sybiru po słowach Ostrowskiego, dlatego tak długo trwało wyjaśnienie sprawy. Cenzorowi Maksiewiczowi dostało się, że nie przestrzegał porządku w klasie w czasie nieobecności nauczyciela i nie doniósł o nieprzyzwoitym napisie. Dostajemy także informację, że kary zadane uczniom zwiększyły się:

Plater – areszt o wodzie i chlebie 10 dni, Czechowicz i Kułakowski na 8 dni, Kościałkowski na 2 dni, Maksiewicz na 9 dni.

Rektor jednakże starał się bronić swoich uczniów „Rząd Uniwersytecki rozpatrzywszy całą tę sprawę zauważył, żę  uczniowie spełniając ten występek, nie przeczuwali ważności ani jego następstw i stali się winnymi jedynie przez pustotę właściwą młodemu wiekowi.”

Dalej, przeczuwając co planuje gubernator Rimskij Korsakow Rektor pozwolił sobie na taką ocenę śledztwa gubernatorskiego „W prowadzenie śledztwa, zdaje się, żę opuszczaną jedną z ważnych okoliczności, mianowicie, nie zgłębiono przyczyn, jakie skłoniły uczniów do wspomnień o konstytucji 3 maja, która w ogólności nie bywa przedmiotem rozmów w tutejszym kraju, jao od dawna zapomniana (panie Rektorze to tylko 32 lata) Drukowane jej egzemplarze rzadko spotykać się dają, dlatego ośmielam się przypuszczać, że gdy nowe badanie się rozpocznie, to bardzo być może, że się okaże, iż uczniowie przypadkowo dowiedzieli się o niej i powtarzali nazwisko rzeczy, której nie znali i nie czytali.”

Rektor wspomniał także że napisy na tablicy w 5-klasie poszły w obieg publiczny i Wilnie zauważono podobne napisy, a tych napisów zapewne nie byłoby gdyby rzecz nie nabrała rozgłosu (brawo Rimskij-Korsakow).

ARESZT ZWYKŁY CZY O CHLEBIE I WODZIE?

15 maja Rimskij Korsakow odpisał na pytanie Rektora z 12 maja, że kara aresztu o chlebie i wodzie jest karą sądową, zaś tu mamy doczynienia z aresztem zwykłym. Zatem ma być tylko zwykły areszt z pilnowanie aby uczniowie nie widzieli się miedzy sobą ani nikogo obcego a mieli jedynie kontakt z rodzicami. Rodzice mogli przynosić dzieciom posiłki z miasta lub z domu.

REKTOR PISZE DO PETERSBURGA DRUGI RAZ

17 maja Rektor napisał ponownie do Ministra spraw duchownych i narodowego oświecenia z powołaniem się na raport z dnia 12 maja. Opisał jak uczniowie trzymani są przez strażą na terenie uniwersytetu. Rektor opisał także czynności Policmajstra związane z napisami na klasztorze XX Dominikanów. Tu znów starał się bronić swoich uczniów i wskazywał na różnice językowe między językiem polskim a rosyjskim. To jest, że na napisie klasztornym napisano „konstytucia” a Polska ortografia pisze „konstytucya”. Na Klasztorze napisano także „dispotam” a nie tak jak po Polsku despotom. Nadto wskazywał, że napisy umieszczono bardzo wysoko, tak że autor musiał być wysokiego wzrostu i na pewno nie był uczniem gimnazjum. A z uwagi na błędy ortograficzne nie mógł być to student uniwersytetu.

GUBERNATOR KONTRATAKUJE

Ta obrona Rektora nie mogła spotkać się z przychylnością Rosjan. Z Petersburga nie pisano do Rektora, ale prosto do Gubernatora Rimskij-Korsakowa. 17 maja 1823 roku Rimskij-Korsakow, powołując się na rozkazy Jego Cesarskiej Wysokości Cesarzewicza (zdaje się, że chodzi o Konstantego) rozkazał aresztować Rektora Twardowskiego, Dyrektorów Skoczkowskiego i Żychlińskiego, nauczyciela Waszkiewicza oraz Makiewicza i posadzić na oddzielnych odwacach. Natomiast Uczniów Platera, Kułakowskiego, Czechowicza i Kościałkowskiego wsadzić do więzienia.

Nie dziwi zatem, że 20 maja Raport z Uniwersytetu do Ministra Oświecenia pisał Tomasz Życki, powołany do pełnienia funkcji Rektora.

Aresztowania wpłynęły na częstotliwość pisania pism bo kolejne zalecenia Gubernatora Rimskij-Korsakowa są dopiero z 10 i 20 czerwca .W tym drugim poprosił o szczegółowe informacje, według załącznika (niestety załącznik się nie zachował) o wszystkich uczniach uniwersytetu oraz gimnazjum.

DO GRY WCHODZI NOWOSILCOW

2 lipca Rimskij-Korsakow pisze do Rektora, że za sprawę wyjaśnienia napisów na tablicy w klasie 5 gimnazjum weźmie się, na skutek specjalnego poruczenia cesarskiego, Senator Nowosilcow. To też było przyczyną zalecenia aby Rektor zakazał profesorom i nauczycielom uniwersytetu oraz gimnazjum, a także uczniom 5 klasy nie wyjeżdżać z miasta na wakacje, które rozpoczęły się 30 czerwca 1823 roku. W taki to sposób uczniowie 5 klasy gimnazjum w roku szkolnym 1822/23 nie ścierając szkolnej tablicy 3 maja 1823 roku zmarnowali sobie wakacje tego roku.

 

 

Opracowano na podstawie: Dr Szeliga „Proces filaretów w Wilnie” Dokumenta urzędowe z teki Rektora Twardowskiego” w: Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce, tom VI, Kraków 1890 rok

https://www.wbc.poznan.pl/dlibra/publication/57342/edition/73316/content

 

---

tagi: edukacja  historia  rosja  wilno  zabory  xix wiek  filareci i filomaci 

	grudeq
	3 grudnia 2022 18:11

21     1409    9 zaloguj sie by polubić