Opowieść o Ordynacjach Magnackich zacząć należy od prawa spadkowego. A to jest bardzo poważna przeszkoda, albowiem prawo spadkowe, chociaż składa się z kilku instytucji prawnych – testament, dziedziczenie ustawowe, zachowek, rezerwa spadkowa, zapis, polecenie, umowa o spadek, to z uwagi na powiązania między tymi instytucjami, sprzeczności oraz wzajemne uzupełnienia, a także to, że część z tych instytucji nie działa „z automatu” ale zależy od woli uprawnionego chcącego lub nie z takiej instytucji skorzystać, to zaś wszystko powołuje, że spadek może być źródłem niekończącego się długoletniego procesu oraz wyboru różnych opcji postępowania.

Najważniejszą instytucją prawa spadkowego dla ordynacji jest zapis. Zapis od testamentu różni się tym, że testament zwykle mówi kto dziedziczy (dziedziczą po mnie synowie Bolesław i Władysław w połowie) – co oznacza, że Bolesława i Władysława czeka później proces o dział spadku. Natomiast Zapis mówi nie tylko kto dziedziczy ale i co (fabrykę cukierków dziedziczy po mnie Bolesław, zaś Władysław dziedziczy kolekcję obrazów).

Mądrzy Rzymianie wynaleźli coś takiego co nazywało się „Fideikomisem”. Tutaj rzecz polegała na tym, że wskazywano konkretną rzecz, którą się dziedziczy – Fabryka Cukierków. Równocześnie określano kto rzecz będzie dziedziczył także w przyszłości – pisząc „najstarszy z rodu”. Czyli Bolesław odziedziczy po ojcu Fabrykę Cukierków, ale będzie związany zapisem, że ma następnie fabrykę cukierków przekazać swojemu najstarszemu potomkowi, który to potomek tez byłby związany zapisem swojego dziadka, że ma przekazać fabrykę dalej.

Przy testamencie, Bolesław stawałby się właścicielem Fabryki i mógłby ją „wpisać” w swój testament i przekazać komu by się podobało – chociażby kochance. Przy fideikomisem jest tylko powiernikiem fabryki i musi ją przekazać dalej. Może pobierać dochody z fabryki, może oddawać ją w dzierżawę, ale nie może się fabryki pozbyć i ma obowiązek przekazać fabrykę dalej. Wydaje się także oczywistym, że w przypadku gdyby fabryka uległa zniszczeniu – to ma obowiązek taką fabrykę odbudować.

Przykładem fideikomisu może być Korona Anglii. Dziedziczy ją najstarszy potomek obecnego władcy, gdy zaś takiego nie ma, szukamy najstarszego potomka w kolejnej linii. Przykładem może być także Korona Księcia Polskiego w testamencie Krzywoustego – koronę księcia Polskiego miał zawsze otrzymywać najstarszy z Piastów. Zarówno w przypadku angielskim jak i polskim nie mogło być tak, że któryś z następców nagle wywracał zapis i mówił, że koronę po nim będzie dziedziczył ktoś inny. Taki zapis byłby nieważny.  

Idąc za paremią verba docent, exampla trahunt wyobraźmy sobie taką oto sytuację: Magnat – wdowiec, posiada czterech synów. Jego majątek tworzą cztery powiązane ze sobą przedsiębiorstwa:

1. Gospodarstwo rolnicze, na którym hoduje się chmiel;
2. Browar, w którym chmiel przerabia się w piwo,
3. Linia kolejowa z browaru do Portu, którą eksportuje się chmiel i przywozi butelki do pakowania piwa,
4. Nadbrzeże w porcie do którego mogą zawijać statki po piwo z całego świata.

Dla naszego idealnego przykładu, każde z tych czterech przedsiębiorstw jest warte 250$. Dochód roczny z całych czterech przedsiębiorstw wynosi 400$. Co do dochodu z każdego z tych przedsiębiorstw z osobna, jest on ciężki do oszacowania, bo dotychczas przedsiębiorstwa te kooperowały ze sobą, ale można zaryzykować, że osobno każde z tych przedsiębiorstw mogłoby zarabiać więcej niż 100$ – gospodarstwo rolnicze hodując coś bardziej dochodowego niż chmiel; browar produkujący także napoje gazowane; linia kolejowa po której pociągi jeździłyby nie tylko z piwem i pustymi butelkami oraz nadbrzeże portowe, do którego mogłyby zawijać także inne statki. Uczynić należy jednak uwagę, że jednostkowy większy dochód przedsiębiorstwa z osobna działby się kosztem dochodu z innego przedsiębiorstwa.  

Przy dziedziczeniu ustawowym, spadek po naszym Magnacie otrzymaliby synowie po ¼. Następnie dokonaliby podziału w którym każdy wziąłby po swoim przedsiębiorstwie: gospodarstwie, browarze, linii kolejowej oraz porcie i każdy żyłby na swoim. Względnie mogliby też zachować podział wynikający z samego dziedziczenia i po prostu każdy z nich byłby współwłaścicielem każdego z przedsiębiorstw w ¼.

Gdyby Magnat sporządził testament z zapisem windykacyjnym w którym każde z przedsiębiorstw wskazałby konkretnemu synowi, to jedynie uchroniłby synów od postępowania związanego z działem spadku i jednym aktem rozwiązałby problemy wynikające ze współwłasności.

Powyższe postępowanie od strony moralnej byłoby dobre – każdy z synów otrzymałby po swoim Ojcu rzecz o takiej samej wartości. Ale czy od strony gospodarczej?

Ten który otrzymał gospodarstwo rolne stwierdziłby, że zamiast Chmielu woli hodować buraki, bo jest dotacja z UE. Tym samym ten, który ma browar musiałby zacząć kupować Chmiel od innego producenta, po innej cenie, przy czym dochodziłyby koszty transportu, bo tak pole było położone blisko Browaru, a tak trzeba kupować Chmiel po tej samej cenie, ale z dalszej okolicy. To wpływałoby także na terminowość produkcji i wtedy brat, który wziął linię kolejową musiałby puścić na nią inne pociągi z innymi towarami. To zaś przekładałoby się na to, że czasem nie mógłby wysyłać do portu wyprodukowanego piwa, bo w tym czasie jego linia kolejowa obsługiwałby inne zamówione transporty. Podobnie byłoby z Portem, który nie czekałby na statki z butelkami i statki płynące po piwo, tylko realizował inne zamówienie.

Wnet okazałoby się, że po rodzinnej firmie słynącej na całym świecie z Piwa zostałoby wspomnienie, bo wolumen produkcji piwa mniejszy, jakość inna, no i terminowość dostaw też znacznie pogorszona. Można jeszcze do tych problemów dodać to, że bracia żyją z sobą w niezgodzie (charaktery) i z tych powodów wzajemnie torpedują swoje plany gospodarcze.

Magnat świadomy takich problemów rozwiązanie mógłby widzieć w utworzeniu Ordynacji. W naszym przykładzie w skład ordynacji weszłyby cztery przedsiębiorstwa: pole, browar, kolej i port. Ordynatem zostawałby najstarszy syn. Miałby obowiązek przekazywać ordynację swojemu najstarszemu synowi. Braciom zaś z tytułu zachowku musiałby wypłacić odpowiednią sumę, rozłożoną na kilka lat i pochodzącą z zysku z całości.

Warunkiem formalnym na utworzenie ordynacji w I Rzeczypospolitej była zgoda Sejmu. Sejm tworząc ordynację wiedział, że daje olbrzymi przywilej rodzinie, pozwalając jej zachować i ugruntować potężny majątek. Bez szans na rozdrobnienie tego majątku na skutek dziedziczenia. Dlatego też wyrażając zgodę na utworzenie Ordynacji, określając co w skład ordynacji wchodzi i jakie są zasady dziedziczenia ordynacji – bo przecież nie koniecznie mógłby to być najstarszy, ale mógłby to być najmłodszy – Sejm nakładał także na Ordynację pewne obowiązki. Mógł być to obowiązek utrzymywania wojska albo fortecy, tudzież wypłacania określonego procentu dochodów Ordynacji.

Jest jeszcze jeden bardzo istotny przywilej Ordynacji. Otóż ordynacja nie mogła być dzielona, a egzekucja skierowana do ordynacji mogła tylko być skierowana do wierzytelności ordynacji. Czyli Komornik mógł zająć wierzytelność ordynacji ale nie mógłby doprowadzić do zajęcia browaru, wchodzącego w skład ordynacji a poprzez sprzedaż licytacyjną tegoż browaru doprowadzić do zaspokojenia wierzycieli a równocześnie do „wyciągnięcia” Browaru z majątku ordynacji.

Ten szczegół trzeba zawsze konfrontować z przemianami gospodarczymi w Polsce po 1989 roku, kiedy na przykład z przedsiębiorstwa państwowego, funkcjonującego w miarę sprawnie wyciągano jakiś jeden malutki dział –np. w przypadku kopalni węgla kamiennego dział handlu detalicznego i nagle okazywało się, że dochodowość przedsięwzięcia wygląda całkiem inaczej bez tego działu.

Ktoś może napisać, że odpowiedzią dzisiejszą na Ordynacje jest Spółka prawa handlowego – czyli Spółka Akcyjna lub Spółka z o.o. Wystarczyłoby, żeby nasz Magnat swoje przedsiębiorstwa połączył w jedną Spółkę Akcyjną i następnie przedmiotem swojego spadku na rzecz synów uczynił Akcje tejże Spółki. Jednakże od razu można dostrzec minus takiego rozwiązania: synowie mogliby Akcje odsprzedać dalej. Nadal mamy problem na Walnym Zebraniu Akcjonariuszy, na którym mamy czterech braci, z których każdy może mieć inna politykę. Wreszcie nie można wykluczyć w Statucie Spółki doprowadzenia do podziału Spółki na cztery odmienne przedsiębiorstwa. W przypadku Ordynacji takiego podziału nie można byłoby dokonać.

C.D.N.

---

tagi: prawo  gospodarka  ordynacje 

	grudeq
	25 maja 2020 13:35

28     1758    7 zaloguj sie by polubić